Yunan mitolojisini günümüze uyarlayan dizi ‘Kaos’, Netflix’te yayınlandı. Olimpos ahalisini, çeşitli ilah ve tanrıçaları beşerlerle buluşturan üretimde Georgie Banks-Davies ile Runyararo Mapfumo direktör koltuğuna oturmuş. Dizinin yaratıcısı ise tıpkı vakitte ‘The End of the F***ing World’ün de senaristi olan Charlie Covell.
BİR ÇİZGİ BELİRİR SİSTEM ZAYIFLAR
Dizinin konusu kısaca şöyle: Girit Adası’nda Kral Minos tarafından despotça yönetilen bir ülkede rabler için düzenlenen merasimde beklenmedik olaylar yaşanır. Bir anıtın açılışı rableri kızdıracak biçimde sabote edilir. Rablerin hükümdarı Zeus, alnındaki kırışıklıktan ötürü yıkımını getirecek kehanetin başladığını düşünür. Babasını öldürüp hükümdar olduğu için paranoyak bir ruh haline sahip Zeus idaresi karısı (aynı vakitte kız kardeşi Hera) ve kardeşleri Poseidon ile Hades’e hisse etmiştir. Yeryüzü Poseidon’a, dünyevi işler Hera’ya, yeraltı (ölüm) ise Hades’e verilmiştir. Lakin Zeus aklı estiğinde kardeşlerini muma çevirmekte, verdiği yetkileri burunlarından fitil fitil getirmektedir. Rablerin hükümdarı bir yandan da daha fazla sorumluluk isteyen oğlu Dionysos ile sorun yaşamaktadır.
Zeus, Olimpiya Dağı’ndaki iktidarını muhafazaya çalışırken krallığı yıkmaya yazgılı üç fani de farkında olmadan harekete geçmişlerdir.
GİRİT’TE, HER ŞEYİN BAŞLADIĞI YERDE!
‘Kaos’u değerlendirmeye seçtiği bölgeyle başlayalım. Dizide olaylar Girit Adası’nda geçiyor ki bu topraklarda yaşamış Minos uygarlığı, tarihi Tunç Çağı’na uzanmakla bir arada Yunanların en değerli kültürlerinden biri olarak bilinmekte. En büyük sarayı Knossos olan ve Phaistos, Kata Zakros, Malia üzere kompleks yerleşimler barındıran uygarlık periyodunun öncülerinden sayılıyor. Girit Heraklion doğumlu arkeolog Stylianos Alexiou, ‘Minos Uygarlığı’ (Minoan Civilization) isimli kitabında medeniyetin kültürel gelişimini saray kalıntıları ve buluntular üzerinden incelemiş. Çalışmayı Türkçeye çeviren Prof. Dr. Elif Tül Tulunay da Ege arkeolojisi hakkında birikim sahibi değerli arkeologlarımızdan.
Adaya dönersek Zeus’un burada, İda Dağı’nda bir mağarada doğduğu efsanesi genel kabul görüyor. Ki efsanesinin öbür yorumlarında da Girit’in bilhassa çocukluk yıllarına ve kişiliğinin gelişimine istikamet verdiği görülüyor. Yani bir bakıma Girit her şeyin başladığı yer.
Adadaki karanlık periyodu, kültürel gerilemeyi yakınlarda bir adada yaşanan volkanik patlamaya (Thera patlamasına*) bağlayanlar var. Bu teze nazaran patlama sonrası başta ekonomik faaliyetler tüm hayat sekteye uğruyor, yerleşimler kül altında kalırken uygarlık geriliyor ve karanlık bir periyoda giriliyor.
Bu savdan hareketle söyleyebiliriz ki Girit, salt Zeus’un biyografisinde yer tutmuyor, tarihte böylesine bir çapta bir tabiat olayıyla karşılaşmış Yunan kenti bulmak da güç. Kentin tercih edilmesinde bu yıkımın çağrışımı rol oynamış olabilir. Elbette kültürel sebepler ve turizmin canlandırılması için tanıtım uğraşı öne çıkmıştır lakin Zeus’u en çok kızdıran uygarlıkların başında Minos’un geldiğini akıbetine bakarak kestirmek mümkün. Elbet her şeyi başladığı yerde bitirme dürtüsü galip gelmiş.
ADIM ADIM KAOSA
‘Kaos’un tipine ve mitolojiyle kurduğu ilgiye dair birkaç not düşmeli. Covell’ın dizisi gereci prestijiyle fantastik, çağdaş bir dünya tezahüründe geçtiği için distopik motifler içeren ancak ana çizgileriyle güldürü olmaktan son anda vazgeçip trajik olaylara yaslanarak ilerlemeyi seçmiş bir anlatı… Bir “yaklaşan felaket anlatısı” diyebiliriz ‘Kaos’u tanımlarken. Bittiği yerin kaosun tabiatı gereği bir çeşit başlangıç olduğunu var sayarsak bu birinci dönemi “yaklaşanın bildirilmesi” biçiminde yorumlayabiliriz. Dizideki çeşitler ortası geçiş baş döndürücü bir süratle gerçekleşiyor o denli ki epey komik bir tonda başlıyor ve giderek kozmik bir latife betimliyor. İnsanlık çok ilahlı dinleri aşamasaydı nasıl bir göksel iktidar paylaşım gayretine şahit olur ve bu çekişmeden nasıl etkilenirdi? Bu soruya yüzeysel cevaplar alıyoruz. Tek ilahlı toplumlarda din insanı aldatmanın, uyutmanın ve nihayetinde kullanmanın aracıyken ‘Kaos’ta insanlaştırılmış rablerin dünyevi görünüşlü, uhrevi kimlikli çatışması dikkat çekiyor ve bir bakıma din araçlık olmaktan çıkıp emel hâline geliyor, yeniden siyasetçiler rablerin kuklasına dönüşüyor.
Covell’ın dizisinde mitlerle bağlantıysa direkt kurulmuş. İlahlar, tanrıçalar, yarı rabler… Olimpos ahalisi, Prometheus, Moiralar, Erinyeler, Medusa, Orpheus… Kral Minos, Minotor, Theseus, Daedalus, Ariadne. Troyalılar ve daha birçok antik Yunan kahramanı dizide, efsanelerdeki yerlerine uygun tabir edilmiş. Olimpos ile Hades ayrıntılandırılmış. Troyalılar ilahların gazabına uğramış bir topluluk olarak öne çıkarken Girit kentinin kurban adama inanışına ve Hera kültüne dair açıklamalara yer verilmiş. Dizi üç farklı tansiyonu mitleri birbirleriyle ilişkilendirerek yan yana yükseltmeyi başarmış. Olimpos’ta (gökyüzünde) Zeus’un heyheyleri, yer yüzünde (dünya genelinde ve dünyayı temsilen Girit kent devletinde) Minos’un, ailesini karşısına alacak gözü peklikte buna karşın Yaradanlara karşı boynu kıldan ince bir çerçevede yürüttüğü siyasi ikbal uğraşı ve yerin altında biraz da Hades’in beceriksizliği, edilgenliği yüzünden giderek bozulmaya başlayan nizam dizide temel sınırı meydana getiriyor. Bu hatta Yunan mitolojisinden baht tanrıçaları, intikam tanrıçaları ve ölümlü kâhinler ekleniyor. Temelde ise şu kehanet dizinin art planında devamlı çalışıyor: “Bir çizgi belirir. Tertip zayıflar. Aile dağılır. Kaos başlar.”
BAŞARILI PERFONİFİKASYON
Dizide üç tansiyonun ilişkisi düzgün kurulmuş, kıssa hiç düşmemiş. Mitler bilinmesine rağmen merak ögesinden faydalanılmış. Yanı sıra mitsel kahramanların ete kemiğe büründüğü noktada da bir muvaffakiyet kelam konusu. Kimliklerin dışına çıkılmamış. Bilhassa dış görünüşe itina gösterilmiş. Zeus’u çocuksu, Poseidon’u içten pazarlıklı, Hades’i utangaç istikametiyle izliyoruz. Prometheus alaycı ve acımasız. Bu tarafıyla bir manada ateşi vererek kurtardığı lakin türlü kaygılara gark olmaktan kaçamayan insanın acılarını temsil ediyor. İkram ettiği ateşte pişen, geçmişine alayla gülen insanı… Zati Prometheus için dizide beşere en yakın tasvir edilen karakter yorumunu yapabiliriz. Dionysos cümbüş düşkünlüğünden fazla göze girmek gayesiyle giriştiği aksiyonlar ve farklı cümbüş anlayışıyla sunulmuş seyirciye. Yazgıyla oynamaya çalışması, Orpheus’u Eurydike’yi kurtarmak üzere Hades’e göndermesi tam da ondan beklenecek bir atak. Çünkü iki dünya ortasındaki hududu lakin bir çılgın hiçe sayabilir!
Hera’ya başka bir parantez açmalı. Hera becerileri pek az aktarılmasına rağmen kişiliği epey güçlü yansıtılan bir karakter. Saklamaya gerek duymadığı hırsı ve Zeus’u denetim etmek için yer yer başvurduğu sinsiliklerle güçlü bir bayan figürü. Olimpos’un tanrıçası Hera ailenin dünya üzerindeki kararını temsil etmekte.
Arkeolojik hafriyatlarda elde edilmiş çeşitli objelerden ve ortaya çıkarılan kalıntılardan anlaşıldığı kadarıyla ilah ve tanrıçaların ikonografisi (diğer doğaüstü varlıklarda olduğu şekliyle) büyük ölçüde insanlaştırmaya dayanıyor. Bununla birlikte bugünden geçmişe baktığımızda atribüler de belirliyoruz. Bu atribüler ilişkin olduğu kahramanların niteliklerini özetliyor. Zeus’a şimşek, Athena’ya baykuş, Posedion’a Trident (üç dişli mızrak), Hermes’e kanatlı sandalet en bilinen atribülerden. Kaos’ta bu mitolojik ögeler, insanlaştırılmanın yanı sıra toplumsallaştırıldığı ve (her ne kadar fantastik örüntülerinden soyutlanmasalar da) insan zihni hudutlarına çekildiği için sunak, tapınak üzere ortamlarda bulunan heykellerde karşımıza çıkan ve dinî yerlerle özdeşleşmiş atribüler kullanılmamış. Onun yerine ironik göndermelere baş vurulmuş. Zeus’un meander motifli, şimşek figürlü ve çağımızın lüks giysi markalarının eserlerini anıştıran eşofmanlar giymesi, Posedion’un yatı, Dionysos’un siyah bir kedi taşıması bu atribülerin çağdaş ve eğlenceli bir yorumu sayılabilir. Kıymetli dostum Gürkan Çay’ın benzetmesiyle “Latin Amerikalı uyuşturucu baronları” üzere tasvir edilmiş Olimposlular. Kollarda altın saatler, şatafat düşkünlüğü, bu benzetmeyi haklı çıkarmakta.
Öte yandan Troyalı tasvirinin yetersiz kaldığını belirtelim. Troyalılar ikinci dönem yükselecekler, bu dönem kısa bir giriş yapılmış.
DİZİNİN ZAYIF TARAFLARI
‘Kaos’ mitolojiyi muvaffakiyetle aktarmış lakin işlememiş. Bilgisi olanların dahi tam manasıyla takip edemediği bir kalabalık dikkat dağıtıyor. Bu kalabalığa bağlı bir sembolik yükü taşımaya zorlanmış seyirci. Olaylar birbirine ulanıyor ulanmasına ya ilişki noktalarını kaçıranlar bir sonraki dönüşe kadar hayli yol kat etmek zorunda kalıyor! Hiç bilgi sahibi olmayanlar da problem yaşıyor zira o takdirde dizi bir komik bir trajik ilerleyen bir Netflix dizisine dönüşüyor. Doğrusu hakkını verelim yalnızca bu bakımdan değerlendirsek dahi estetik bir iş olmuş ‘Kaos’. Mitoloji konusunda dozu ayarlayamadığını söylemeli.
OYUNCULUKLAR ÜZERİNE
Başarılı betimlerde oyunculukların hissesini yadsıyamayız. Olağan bu betimlerin oyunculara gerçek pasları verdiğini de not düşmeli. Karakterlerin öne çıkan yönlerine uygun oyuncu seçimleri olmuş. Kaos yanlışsız yüzleri yanlışsız oyunla buluşturmuş. Zeus rolünde Jeff Goldblum mimiklerini düzgün kullanıyor. Bilhassa dudakları etrafında çizilen kompozisyonu gücü elinde tutan tekinsiz duruşunu destekliyor. Alnındaki kırışıklığa kafayı takması, alaycılığı ve paranoyaya vardırdığı kuruntulu yapısı güzel işleniyor, bir tansiyona bağlanıyor.
Prometheus rolünde Stephen Dillane fazla öne çıkmıyor lakin simgelediği karakterin hakkını veriyor. Hera’da Janet McTeer tok bir performans sergilemiş. Dionysos’ta izlediğimiz Nabhaan Rizwan da çok âlâ…
Müzikle kurduğu bağ üzerinden mitolojisine uygun lakin alaycı ve aktüel bir yorumla pop yıldızı olarak betimlenen Orpheus’ta Killian Scott güzel iş çıkarmış. Hades’teki seyahati değiştirildiği için trajedisi yerini bozgun beklentisine bırakıyor. Misia Butler (Caeneus) ile Aurora Perrineau (Euridike-Ridi) da düzgünler.
‘Kaos’, güçlü mitolojik figürleri, tanınan kültüre mal olmuş kahramanları ile Yunan çok ilahlı inancını etkileyici bir biçimde anıyor. Bu inancın siyasetle ilgisini ise kolay tüketilmesi hedefiyle Netflix dizisi kolaylığında ve tek tipliliğinde işliyor. Bu durum iki meseleye yol açmış. Birincisi komedya ile tragedya alakasını olanca görkemiyle gözler önüne serme fırsatı kaçırılmış. Başka yandan çok fazla mitolojik öge kullanılınca din-siyaset bağlantısı bağlamında rastladığımız entrikalar dinamizm kazanamamış.
İkinci döneme kapı aralayan dahası anlattığı bu çağdaş masalı en heyecanlı yerinde kesen ‘Kaos’, kimi kusurlarına rağmen kalburüstü bir üretim. Eğlenceli ve ihtimamlı bir çalışma…
*Thera bugünkü ismiyle Santorini Adası, Girit’in yaklaşık 110 km kuzeyinde yer almakta. Burada MÖ 17. yüzyıla tarihlenen bir volkanik patlama yaşanmış ve etraf yerleşimlerde zelzeleye, tsunamiye, kül yağmuruna sebep olarak büyük ziyan vermiş.